نشست­های موسیقی نوبانگ (۳۶)

میهمان: شهلا میلانی؛ رهبر کر،‌ خواننده اپرا و آواز کلاسیک

موضوع نشست: آواز کلاسیک در ایران

کارشناس: میلاد ذاکری نژاد

تاریخ: چهارشنبه، ۲۷ بهمن ۱۴۰۰

مسئله ورود اپرا از دوره ناصرالدین شاه

ورود اپرا از زمان ناصرالدین شاه کمی اغراق است زیرا به دلیل بافت فرهنگی و مذهبی در ایران اصلاً عملی نبود، البته که ایشان به فرنگ سفر می­کردند، بالت دیده بودند و دوست داشتند. اما از زمان سلطنت رضا شاه خواستار به وجود آمدن چنین مراکزی بودند که با تئاترهای موزیکال شروع شده بود. با تأسیس تماشاخانه­ها مردم را به تئاتر تشویق کردند و حتی با تئاتر هم آشنا نبودند و از آن دوران کم کم رفتن به تئاتر باب شد و بعد اپرا پایه­گذاری شد، سپس خوانندگانی که برای تحصیل این رشته و حتی نوزاندگی سازهای غربی به خارج رفتند همچون؛ خانم تاجبخش، فرح عافیت­پور، روح انگیز یشمی، نسرین آذر، شاکه ماکاریان، پری ثمر، افسانه خدابنده­لو، هیلا قره خانیان، سودابه صفاییه، خانم فتوره­چی، پری زنگنه، منیر وکیلی، آقایان حسین سرشار، احمد پارسی، آصف­چی، روبین آقابگیانس، آلک برکنیان، ساکو قوکاسیان، رشید وطن­دوست، اسفندیار قره­باغی، دنیل گوژوین. 

اپرا در ایران توسط چه کسانی آغاز شد؟

اپرا سابقه خیلی طولانی در ایران ندارد. این فرم، یک فرم موسیقی غربی است و ابتدا با آوازهایی که در کلیساها و توسط مسیحیان ارمنی در ایران خوانده ­می­شد، آغاز شد. بعدها هنرستان موسیقی به شکل آکادمیک توسط کلنل علینقی وزیری در ایران تأسیس شد، ضرورت موسیقی علمی توجه همه را به این فرم موسیقی غربی هم جلب کرد.

پایه گذاری اپرا از چه دوره ای آغاز شد؟

بسیاری از کسانی که علاقه­مند به رشته آواز بودند، در کشورهای اروپایی به تعلیم آواز پرداختند و در ایران تشکل موسیقایی به وجود آوردند که همین منشائی برای ایجاد اپرا بود. در آن دوران خانم اِولین باغچه­بان که همسر آقای ثمین باغچه­بان بودند با همکاری خانم منیر وکیلی، اپرا را در ایران پایه­گذاری کردند.

اپرا در کدام سالن­ها اجرا می­شد؟

در آن دوره که سالن رودکی هنوز ساخته نشده بود، اپراها در سالن فارابی وزارت فرهنگ و هنر واقع در خیابان بهارستان و سالن فرهنگ که پشت تالار وحدت فعلی است اجرا می­شد.

اولین خوانندگان اپرا در ایران چه کسانی بودند؟

با شکل گرفتن اپرا خوانندگانی چون؛ فاخره صبا،‌ اِولین باغچه­بان، منیر وکیلی، سودابه تاجبخش و آقای حسین سرشار و احمد پارسی که در ایتالیا تحصیل کرده بودند، فعالیت می­کردند.

ساخت تالار رودکی، سالن مخصوص اپرا در ایران با چه هدفی ساخته شد؟

هنرمندانی چون؛ فاخره صبا، اِولین باغچه­بان، منیر وکیلی، سودابه تاجبخش و آقای حسین سرشار به این نتیجه رسیدند که باید یک سالن مخصوص اپرا، که مجموعه­ای از هنرها را در دل خود دارد در سالنی مناسب از نظر آکوستیک، تجهیزات و تأسیساتی که صحنه­ها و دکورها قابل تغییر باشد، ساخته شود. بنابراین تالار رودکی در سال ۱۳۴۶ ساخته شد و اولین اپرایی که برای افتتاحیه تالار رودکی بود، جشن دهقان به آهنگسازی استاد احمد پژمان بود. (تالار رودکی پس از انقلاب به تالار وحدت تغییر نام داده شد.)

برنامه ریزی­های فنی و اجرایی برای اجرای اپراها چگونه صورت می­گرفت؟

اپرا مجموعه­ای از کارهای فنی و هنری را در دل خود دارد، همچون سرپرست اپرا، کارگردان، رهبر ارکستر، رهبر کر، خوانندگان سولیست خانم و آقا که بنا بر توانایی­ و تجربه­شان نقش­های یک، دو، سه یا نقش­های کوتاه داشتند. در کنار این، کر اپرا نیز لازم بود که از آن دعوت شد. لباس، گریم و مسئولیت فنی مثل نور، صدا و دکور هم از بخش­های هنری و فنی اپرا هستند. در مقابل تالار وحدت، تالار حافظ، کارگاه بزرگ ساخت دکور و دوخت لباس برای اپراها بود. روابط عمومی برای هر اپرایی از قبل ایجاد می­شد و برنامه­ریزی نه ماه (مهر تا خرداد) را داشت که اعم از تعداد اجرای اپرا در سال و تعداد خوانندگان در هر اپرا بود، بنابراین به نسبت آن اپرا و نیازهای صدایی، خوانندگان انتخاب می­شدند. بسیاری از خوانندگان ایرانی بودند ولی در هر اپرایی خوانندگان میهمان خارجی هم داشتیم.

رهبران ارکستر و گروه کر اپرا در ایران چه کسانی بودند؟

آقایان حشمت سنجری و فرشاد سنجری رهبران ارکستر بودند. آقایان آکرمن، سوسنیتزا و جانینی از رهبران کر بودند. دستیار آقای جانینی، آقای گرگن موسسیان بودند که بعدها رهبر کر دفتر موسیقی شدند.

فعالیت­های گروه کُر در کنار اپرا چه بود؟

در کنار اپرا، گروه کری بود که خانم باغچه­بان داشتند، از بچه­های کر بنیاد فرح تشکیل شده بود که آثار کلاسیک غربی و ایرانی اجرا می­کردند. بعد از آن کر دیگری به نام سازمان کر ملی برای کارهای فولکلوریک تشکیل شد که دنباله همان کر آقای روبیک گریگوریان بود که علاوه بر کارهای فولکلور ایران، آثار فولکلور جهان نیز در رپرتوار این کر بود.

از اولین گروه­های کر که در ایران تاسیس شد کدام گروه بوده و توسط چه کسی تاسیس شد؟

روبیک گریگوریان اولین کسی بود که موسیقی­های محلی ما را به شکل چهارصدایی درآورد. ایشان گروه کری را در شهر تبریز تأسیس کردند که اولین کر علمی در ایران بود. بعد از آن گروه کر دیگری توسط خانم اِولین باغچه­بان تشکیل شد که هنرمندان جوان در آن شرکت داشتند.

اساتید موسیقی سازمان کر ملی چه کسانی بودند؟

اساتید بزرگ آواز، سلفژ و مبانی در سازمان کر ملی بودند، همچون استاد زنده یاد مصطفی کمال پورتراب در این سازمان سلفژ و مبانی موسیقی تدریس می­کردند، آقای اشنایدر و آقای کازاتو که از بهترین اساتید آواز بودند. همینطور خانم لوچیانا سرا که در دنیا نیز شناخته شده بودند، عضو خوانندگان دائمی ایران در سازمان کر ملی بودند.

تئاتر موزیکال در ایران چگونه پایه گذاری شد؟

از دوران گذشته هنرمندانی بودند که تئاترهای موزیکال اجرا می­کردند و عموماً این هنرمندان از مسیحیان ایران بودند مثل خانم ساتنیک آقابابائیان که ایرانی ـ ارمنی بودند و برای تحصیل به برلین رفته و دوره­های آواز، تئاتر و باله را گذراندند. افراد دیگری هم مثل خانم لُرِتا هایراپتیان تئاترهای موزیکال تشکیل دادند و در این تئاترها آواز به شکل کلاسیک و اپرایی خوانده می­شد. به این ترتیب، این فرم از آواز پایه­گذاری شد. خانم لرتا، اپرتی هم به نام الهه جنگ نوشته بودند ولی کارها در مقایسه با استانداردهای جهانی، فرمت اپرا را نداشت ولی همین باعث شد که بعدها در تصانیف موسیقی ایرانی همخوانی داشته باشند.

انحلال اپرا در ایران پس از انقلاب

اگر در دوران بعد از انقلاب افرادی بودند که کمی برای هنر موسیقی دلسوز بودند و ضرورت وجود هنرهای علمی و درست مشهود بود، اجازه نمی­دادند که هر موسیقی­ای که ریشه و اساس درستی ندارد رشد کند. بله شرایط جامعه از نظر فرهنگی تغییر کرد ولی در همین فرمت اپرا کلی سوژه و داستان­های ملی داشتیم چون شاهنامه که آقای حسین دهلوی اپرای خسرو و شیرین را نوشتند. همه این­ها می­توانست در چهارچوب قوانین ایرانی و با بررسی کارشناسانه اپرا احیا شود. بعد از انقلاب آقای احمد پژمان حماسه مختار را نوشتند، نه کاملاً به شکل اپرا ولی در آن دیالوگ، کر، سولیست و حتی رقص داشت. این هنر می­توانست در چهارچوب قواعد و قوانین باشد ولی متأسفانه به­طور کل حذف شد و حذف شدن هر شاخه هنری و نادیده گرفتن یک شاخه هنری از نظر فرهنگی و هنری لطمه زیادی را بر پیکره هنر موسیقی می­زند.

تشکیل کر ارکستر سمفونیک و لزوم فراگیری زبان برای خوانندگان

کر ارکستر سمفونیک هم برای آثاری که به کر نیاز داشت، تشکیل شده بود و در آن زمان آقای فرهاد مشکات رهبر ارکستر سمفونیک بودند و ضرورت ایجاد کر سمفونیک به نظر رسید و تشکیل شد. در کنار تمام آموزش­های موسیقایی، زبان کار می­کردند و حتماً باید زبان آلمانی یا ایتالیایی را می­خواندند و حتی باید بر ادبیات فارسی اشراف می­داشتند.

کر رادیو و تلوزیون ملی ایران توسط چه کسی تشکیل شد؟

کر رادیو و تلویزیون ملی ایران به رهبری خانم گلنوش خالقی که بسیار زیربنایی کار کردند، تشکیل شد که به سه گروه A، B و C تقسیم شده بود. گروه A موزیسین­های عالی، گروه B افرادی که آموزش می­دیدند و وقتی به حد گروه A  می­رسیدند، وارد آن گروه می­شدند. همینطور خوانندگان آموزش می­دیدند که فقط به خاطر یک صدای خوش خوانندگی نکنند چون این کاری نیست که خواندن معمولی و عادی باشد، حتماً باید از تکنیک­های نفس و صدا استفاده می­کردند.

چه کسانی به کر رادیو و تلوزیون ملی ایران آموزش می­دادند؟

آقای اشنایدر و خانم افسانه خدابنده­لو که همسر آقای اشنایدر بودند و تحصیلاتشان در اتریش بود، به گروه کر آموزش آواز می­دادند که یکی از بهترین گروه­های کر، کر رادیو و تلوزیون بود.

هنرستان آکادمی آواز چگونه شکل گرفت؟

هنرستان آکادمی آواز به همت استاد امیراشرف آریان­پور و همسرشان خانم پری ثمر تشکیل شده بود که از تمام ایران گزینش شده بودند و اساتید خارجی و ایرانی تدریس می­کردند که متأسفانه عمر این آکادمی آواز کوتاه بود و بلافاصله بعد از انقلاب تعطیل شد.

سرنوشت گروه­های کر پس از انقلاب چه شد؟

 پس از انقلاب، هنر اپرا و باله کلاً کنار گذاشته شد، گروه­های کر را ناچاراً با هم ادغام کردند، گروه کر اپرا، گروه کر ارکستر سمفونیک و کر ملی با هم ادغام شد و گروه کر دفتر موسیقی نام گرفت که رهبر آن آقای گرگین موسسیان بودند که قبلاً هم در کر اپرا دستیار آقای جانینی بودند. خیلی­ها مهاجرت کردند. خیلی­ها از این کار کناره­گیری کردند ولی به هر حال مجموعه این سه کر، کر خوبی بود تا زمانی که ایشان هم مهاجرات کردند و کم کم این کر پراکنده شد. یک مدت هم آقای نیکنام رهبری این کر را بدست گرفتند ولی متأسفانه درباره گروه کر و به­طور کل خواندن آواز، چه کلاسیک ایرانی و چه کلاسیک غربی ساده­نگری است و فکر می­کنند که همه می­توانند بخوانند.

تفکر اشتباه پس از انقلاب به مقوله آواز چه بود؟

به اشتباه فکر می­کنند که خواندن کاری ندارد و اصلاً چه ضرورتی دارد که ما به این خواندن اهمیت بدهیم؟ در حالی که در همه جای دنیا یکی از مفاخر هر کشوری داشتن کر ملی­شان است که بتوانند کارهای ملی خودشان را در حد عالی اجرا کنند؛ ولی ما ساده­نگری کردیم و یک عده­ای هم بعد از انقلاب از گروه کر پراکنده شدند و افرادی وارد کر شدند که آن دانش و تخصص لازم را نداشتند، در نتیجه مسئولین فکر کردند که اصلاً چه ضرورتی دارد و این باعث شد که متأسفانه کر این سرزمین با این وسعت و با این پهناوری به­طور کل منحل شود و الآن گروه کری که تحت نظارت یک مرکز هنری باشد وجود ندارد و تبدیل به کر پروژه­ای شده است.

رپرتوارهای اجرایی برای آواز و اپرا

بن مایه تمام کارهای ایرانی موسیقی ایرانی بود، آثار اساتیدی چون؛ احمد پژمان، لوریس چکناواریان، حسین دهلوی و شاهین فرهت آثاری آوازی و اپرا داشتند، حتی نه به شکل اپرا بلکه بصورت کنسرتانت.